“Tối nay để anh “vọc” xem, ngoài Black Watch Tartan thì chúng ta còn những loại nào!”
Đó là những lời đầy hào hứng của tôi trước khi tìm kiếm sơ lược cho Tartan – một trong những họ hoạ tiết mang nhiều sức hút trong giới ăn vận cổ điển. Tuy vậy, theo thông tin từ The Scottish Tartans Museum, chúng ta đang có khoảng… trên 7.000 hoạ tiết Tartan riêng biệt từng được ghi nhận, trong số đó có khoảng 500-700 mẫu thường được đưa vào sản xuất thương mại.
Vậy nên có lẽ, tôi và các bạn sẽ cùng nhau tìm hiểu về những phân loại phổ biến nhất thông qua kết quả tìm kiếm đã ghi nhận; để trước mắt, nhận biết được đủ từng này những loại cho nhuần nhuyễn rồi… tính tiếp cũng chưa muộn. Cùng bắt đầu thôi!
Đầu tiên thì, Tartan là gì?
Từ “Tartan” được cho là có nguồn gốc từ Scotland-Gaelic, ban đầu được gọi là “breacan” mang nghĩa “đa sắc”, dùng để chỉ một loại vải gồm các dải ngang và dọc giao nhau với chiều rộng và màu sắc khác nhau và trong kiểu dệt truyền thống – sẽ được coi là vải kẻ chéo (serge twill). Kiểu dệt xen kẽ của Tartan tạo thành các đường chéo có thể nhìn thấy ở vị trí giao nhau của các màu khác biệt trên một mảnh vải, cũng có thể tạo nên các màu mới ở nơi các đường này giao nhau. Những khối màu này sau đó tạo thành một mẫu hình vuông đặc biệt gọi là “Sett”. Vải Tartan nguyên bản hầu như chỉ được làm từ len dệt (woven wool) nhưng ngày nay, chúng ta có thể tìm thấy chúng ở nhiều loại chất liệu khác nhau, khi mà định nghĩa “tartan” ngày càng được mở rộng tới mức coi đây là một kiểu hoạ tiết in lên bề mặt vải, không còn nhất thiết phải là dệt lên nữa.
Theo khái niệm phổ quát, Tartan được tính là thuộc về Checked Patterns – hoạ tiết kẻ ô, tuy nhiên cần phân biệt rõ: chúng sẽ khác với Plaid và Check.
Đầu tiên, ở Scotland, Plaid được coi là một loại trang phục chứ không phải một họa tiết. Cụ thể, mảnh trang phục này là một dải vải dài hình chữ nhật được đeo qua vai (thường là bên trái), có thể gấp hoặc mở ra để dùng làm chăn. Ngoài ra, những dải vải này có thể được xếp ly và đeo cùng với thắt lưng; trong trường hợp này, chúng sẽ được gọi là “beltd plaid” và được mặc thay cho váy truyền thống có xếp ly. Những mảnh trang phục này là một phần trong trang phục truyền thống của những người thuộc vùng cao nguyên Scotland, thường được làm từ vải Tartan, vậy nên nhầm lẫn đã dễ hiểu là vì như vậy. Tuy nhiên với những nơi ở ngoài lãnh thổ Scotland, từ “plaid” sẽ được hiểu theo nghĩa là các mẫu kẻ sọc với từ hai màu trở lên, xin hãy lưu ý.
Tiện đây cũng cần điểm lại, các dạng trang phục truyền thống của người Scotland sẽ là Kilt (váy Scotland cho cả nam và nữ), Philabeg (kiểu váy ngắn hơn, tiết kiệm chi phí so với Kilt) và Trews (quần Tartan).
Còn Check sẽ được tính là hoạ tiết kẻ caro chỉ có hai màu, khác với Tartan với những khối kẻ đa dạng. Chính vì lẽ đó, chúng ta sẽ không thấy được “Sett” ở trên Check, và điều này cũng rất dễ để nhận biết giữa hai kiểu hoạ tiết.
Tartan được dùng khi nào & thế nào?
Tartan được dùng trong các clan (thị tộc) và family (gia đình) truyền thống tại Scotland, để nhận biết và phân định các thị tộc và gia đình trong quốc gia. Theo truyền thống, nếu bạn là người Scotland hoặc gốc Scotland, bạn có thể thể hiện di sản bằng cách mặc trang phục sử dụng Tartan có liên kết với họ của bạn. Còn đối với những ai không có dòng máu hoặc tổ tiên là người Scotland, có rất nhiều loại vải Tartan phổ thông mà chúng ta có thể sử dụng. Một số loại vải Tartan phổ thông nhằm kỷ niệm một sự kiện đặc biệt, tổ chức từ thiện được ghi dấu hoặc thậm chí cho riêng một cá nhân, trong khi một số khác được tạo ra để kỷ niệm một quận hoặc khu vực địa lý. Tóm lại rằng, nếu đã không quá khắt khe (đối với “người ngoài” Scotland), hãy tự do mà mặc Tartan đi thôi!
Để tránh dài dòng, trong bài viết này, tôi xin lược đi phần tìm hiểu về nguồn gốc của kiểu vải – họ hoạ tiết này (nghe bảo đã tồn tại từ Thế kỷ III – Thế kỷ IV Sau Công nguyên tại Scotland, còn ở những xứ khác thậm chí là… 3.000 năm Trước Công nguyên), đồng thời chúng ta cũng sẽ không đi sâu vào việc nói xem Tartan được sản xuất ra sao (để Sartorial Vietnam tới khi thành nhà sản xuất vải sẽ trở lại phần này cũng chưa muộn).
Theo những bài viết thuộc nhiều nguồn tham khảo (xem tại cuối bài) đã ghi nhận, chúng ta có 5 biến thể chính của vải Tartan, đó là Tartan cổ (ancient), hiện đại (modern), săn bắn (hunting), ăn mặc (dress) và phong hóa (weathered). Trong các nhóm đó, cũng có thể có sự kết hợp của một số biến thể, ví dụ: Fraser Hunting Ancient, Fraser Dress Modern,…
Về tính chất sử dụng, Tartan được coi là khá “mộc mạc” trong môi trường công sở, nhưng lại khá “ồn ào” nếu ta sử dụng trong một chiếc Dinner Jacket với Black Tie attire. Vải Tartan sẽ thường thấy được xuất hiện trên một chiếc sơ mi flannel mang tính casual để mặc hàng ngày dạo phố, một bộ suit cá tính – hay đơn giản hơn là từng món đồ lẻ khác như sportcoat, odd vest, phụ kiện “nhỏ xinh” như neckwear hoặc pocket square,… – nhưng nên nhớ “cân” lại màu sắc trên tổng thể trang phục sao cho vẫn giữ được sự nhã nhặn.
Và ở phần cuối, hãy cùng điểm về những mẫu Tartan thông dụng nhất!
Nhắc lại chút nào, ai cũng có thể mặc Tartan rồi; và để chọn ra mẫu nào phổ thông cho đỡ… hoang mang trong khoảng 7.000 mẫu mã thì chúng ta cùng lọc lại qua 6 mẫu dưới đây.
(Có lẽ) Được biết tới nhiều nhất là vải Tartan Royal Stewart, ban đầu được thiết kế dành cho Nữ hoàng Victoria. Sau đó là Black Watch Tartan, hiện nay để tưởng nhớ trung đoàn nổi tiếng nhất của Scotland. Chúng ta còn có Macleod Dress hoặc “Loud Macleod”, rồi Lindsay, Dress Stewart, Scotland Forever, có lẽ như vậy là đủ rồi.
1. Royal Stewart Tartan: khởi nguồn của truyền thống hiện đại
Là loại Tartan nổi tiếng nhất thế giới, Royal Stewart Tartan được Sir Walter Scott chọn cho chuyến thăm của Vua George IV tới Edinburgh khi luật cũ cấm vải Tartan (tôi chưa tìm hiểu về lệnh cấm này) bắt đầu được dỡ bỏ. Thường dân đã sớm đánh giá cao mẫu Tartan của Hoàng gia Stewart để thể hiện lòng trung thành với chủ nghĩa bảo hoàng. Vì vậy, Hoàng tộc sau đó đã sử dụng loại vải Tartan Balmoral (được cho là do Hoàng tử Albert thiết kế), loại vải theo quy định chỉ được mặc bởi Hoàng tộc và người thổi sáo của Nữ hoàng!
Ngày nay, Royal Stewart là loại vải Tartan được sản xuất rộng rãi nhất trên thị trường nhờ tông màu đỏ nổi bật. Không ai nghĩ mẫu vải này còn thể hiện chủ nghĩa bảo hoàng, đơn giản là loại vải Tartan được mặc rộng rãi nhất trên thế giới.
2. Black Watch Tartan: Tôn vinh lòng quả cảm
Còn được gọi là kẻ sọc Campell, đây là mẫu Tartan tối màu và có chiều sâu, được sử dụng trong trang phục và thi thoảng ở đâu đó, chúng ta còn thấy chúng tại những thiết kế nội thất.
Black Watch Tartan gắn liền với trung đoàn bộ binh cùng tên của Anh có một lịch sử lâu dài và thú vị. Còn được gọi là Grant Hunting hoặc Government Tartan, Black Watch Tartan được mặc đầu tiên bởi sáu binh đoàn “watch” từng tuần tra ở vùng cao nguyên. Tướng George Wade với sự ủy quyền của George I, đã thành lập sáu binh đoàn này vào năm 1725 sau cuộc nổi dậy của người Jacobite năm 1715. Sáu trung đoàn Black Watch đã loại bỏ tội phạm, quân nổi dậy vùng cao nguyên và ngăn chặn giao tranh giữa các phe phái, thị tộc đối địch.
Đồng phục vào thời điểm đó bao gồm một chiếc Tartan plaid dài 12 thước Anh, một chiếc áo khoác và áo ghi lê màu đỏ tươi có bề mặt màu da bò và mũ màu xanh lam. Từ cái tên thông tục này cho trang phục từ thời xưa đó, chúng ta đã có Black Watch Tartan để mãi nhớ về – tới tận ngày hôm nay.
3. MacLeod of Lewis tartan – Loud MacLeod kiêu hùng
Để cảm nhận, đây là mẫu Tartan nổi-bần-bật, bạn nhìn là thấy rồi đúng không? MacLeods phổ biến tại Isle of Skye và trên khắp các hòn đảo trong và ngoài Hebrides thuộc Scotland, cũng như ở lục địa phía tây của Scotland. Nhưng MacLeod of Lewis Tartan đã phát triển vượt xa nguồn gốc để được công nhận là một trong những mẫu vải táo bạo nhất trên thế giới.
4. Lindsay Tartan
Theo ghi nhận, đây cũng là mẫu Tartan thành công nếu tính theo tiêu chí thương mại. Không nổi bật, nhiều chiều sâu, xuất hiện đa dạng trên các loại váy và jacket, đâu đó bạn cũng đã nhìn thấy những màu sắc này rồi. Xuất thân từ đất nước Đan Mạch, gia tộc Lindsay được cho là đã xuất hiện ở Scotland vào năm 1120 và gia đình này trở nên thịnh vượng ở cả Scotland và Anh, cho đến khi họ phải từ bỏ phần nước Anh vào thời điểm Chiến tranh giành độc lập của Scotland. Giờ đây, gia đình Lindsay đã phát triển trên toàn thế giới, và Lindsay Tartan của gia tộc này còn “đình đám” hơn nhiều!
5. Dress Stewart Tartan: khi truyền thống đan xen cùng sự hiện đại
Dress Stewart Tartan ngày nay được sử dụng rộng rãi trong sản xuất thương mại, đến mức ít người có thể nghĩ đến mối liên hệ lịch sử của mẫu hoạ tiết này với gia tộc Stewart. Nhưng nhiều thành viên trong gia tộc Stewart vẫn rất tự hào khi thấy vải của họ được yêu thích trên toàn thế giới.
6. Scotland Forever Tartan
Lấy tên từ một khẩu hiệu xung trận nổi tiếng tại Waterloo, Scotland Forever Tartan được tạo ra để đáp ứng nhu cầu về một thiết kế Tartan mà bất kỳ ai cũng có thể mặc, dù họ sống ở đâu và có mang dòng máu Scotland hay không. Tuy vậy, trông cũng… khó mặc ra trò đấy chứ!
Cũng đã tới hồi kết của bài viết, đây thật sự là một trong những “mục tìm tòi” tốn khá nhiều thời gian của tôi, vì Tartan thật sự phức tạp hơn đã mường tượng quá nhiều. Cũng như trong bài viết đã nhắc tới nhiều lần, là người Việt Nam (khác với người Scotland – rõ ràng rồi), hãy tự tin hơn khi lựa chọn họ hoạ tiết này trong cuộc sống.
Nhiều màu sắc cũng thú vị đó chứ; một trong số đó là mạnh dạn sử dụng Tartan!
Tham khảo:
– Tartan Guide – Traditional Checks and Plaid Patterns in Menswear
– 7 universal tartans that anyone can wear (including a big surprise!)
– WHAT IS TARTAN PATTERNS – EASY GUIDE TO TARTAN FABRIC:
Được nhắc tới trong: [Muôn trùng họa tiết] Họa tiết kẻ ô – Checked patterns (Phần 2)
Được nhắc tới trong: Cá nhân hoá trong trang phục – thể hiện từ đâu? - Sartorial